
Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939-1959. Atlas ziem Polski
Grzegorz Hryciuk, Małgorzata Ruchniewicz, Bożena S
Zbiorowe wydawnictwo "Wysiedlenia, wypÄ™dzenia i ucieczki 1939-1959. Atlas ziem Polski" to pierwsze opracowanie tego typu na temat „gorÄ…cej” obecnie problematyki historii migracji ludnoÅ›ci na ziemiach Polski (a wÅ‚aÅ›ciwie na ziemiach obejmujÄ…cych prawie caÅ‚e terytorium dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów). Grzegorz Hryciuk, MaÅ‚gorzata Ruchniewicz, Bożena Szaynok i Andrzej Å»bikowski w przystÄ™pny sposób ukazujÄ… skomplikowane procesy przemieszczania setek tysiÄ™cy ludzi w poprzednim stuleciu.
Opis:
Atlas nawiÄ…zuje do formy wydawniczej popularnej na Zachodzie, która, operujÄ…c dopuszczalnym minimum tekstu uzupeÅ‚nionego o mapy, ikonografiÄ™ oraz dokumenty, jest w stanie odpowiedzieć na zapotrzebowanie opinii publicznej zÅ‚aknionej wyjaÅ›nienia zagadnieÅ„ „wypÄ™dzonych” Niemców, wymordowanej spoÅ‚ecznoÅ›ci żydowskiej, wysiedlanych Polaków, UkraiÅ„ców oraz innych nacji. Autorzy wybrali ramy czasowe ograniczajÄ…ce siÄ™ do lat 1939–1959, co wykluczyÅ‚o z tematyki kwestiÄ™ zwiÄ…zanÄ… z kredytem Jumbo, czyli faktycznym opÅ‚aceniem w 1975 roku rzÄ…dowi Edwarda Gierka (na mocy porozumienia z Helmutem Schmidtem) wypÄ™dzania autochtonów ze ÅšlÄ…ska, Pomorza i Mazur.
Czytelny podziaÅ‚ książki na części poÅ›wiÄ™cone Polakom, Å»ydom, Niemcom, UkraiÅ„com oraz innym mniejszoÅ›ciom narodowym (BiaÅ‚orusinom, Litwinom, Czechom i SÅ‚owakom) nawet laikowi uÅ‚atwia poruszanie siÄ™ po materiale. Wyraźnie odwzorowane (z odpowiednio dobranymi kolorami) mapy podkreÅ›lajÄ… wysoki profesjonalizm opracowania. Ta 240-stronicowa praca wypeÅ‚nia braki w problematyce, która obecnie wymaga jak najwiÄ™kszej troskliwoÅ›ci, gdyż dotyczy drażliwych kwestii z przeszÅ‚oÅ›ci.
"Wysiedlenia, wypÄ™dzenia i ucieczki" zawierajÄ… jednak kilka uchybieÅ„ oraz nieÅ›cisÅ‚oÅ›ci odnoszÄ…cych siÄ™ do czasów wojennych. Za najważniejsze należy uznać pominiÄ™cie przez Andrzeja Å»bikowskiego faktycznych źródeÅ‚ „fali pogromów ludnoÅ›ci żydowskiej, którym Niemcy nie przeszkadzali, czasami je nawet prowokujÄ…c”, co wyraża podstawowe minimum w kwestii mordu w Jedwabnem i wymaga wyjaÅ›nienia w ramach tej recenzji.
Autor powinien zwrócić uwagÄ™, że wÅ‚adze niemieckie podejmowaÅ‚y wysiÅ‚ki, aby do ludobójczych dziaÅ‚aÅ„ wciÄ…gnąć mieszkaÅ„ców zajmowanych terenów. Szef RSHA (GÅ‚ówny UrzÄ…d BezpieczeÅ„stwa Rzeszy), Reinhard Heydrich, wysÅ‚aÅ‚ 29 czerwca 1941 dowódcom Einsatzgruppen nastÄ™pujÄ… instrukcjÄ™: „W nawiÄ…zaniu do ustnie udzielonych już 17 czerwca w Berlinie wskazówek przypominam, co nastÄ™puje: Nie należy stawiać przeszkód do samooczyszczenia (Selbstreinigungsaktionen), wystÄ™pujÄ…cych w antykomunistycznych i antyżydowskich krÄ™gach na nowo zajÄ™tych obszarach. Przeciwnie, należy je wywoÅ‚ywać nie pozostawiajÄ…c Å›ladów, intensyfikować, jeÅ›li to potrzebne oraz kierować na odpowiednie tory, w taki jednak sposób, żeby miejscowe ‘koÅ‚a samoobrony’ nie mogÅ‚y później powoÅ‚ywać siÄ™ na rozporzÄ…dzenie lub udzielone polityczne przyrzeczenia”. Dalsze wyjaÅ›nienia można byÅ‚o spotkać w raporcie dowódcy dziaÅ‚ajÄ…cej na Litwie Einsatzgruppe A z 15 października 1941 roku: „Nie mniej istotne byÅ‚o, żeby stworzyć pewne i możliwe do udowodnienia w przyszÅ‚oÅ›ci fakty, Å›wiadczÄ…ce o tym, że to wyzwolona ludność sama z siebie siÄ™gnęła po najostrzejsze Å›rodki przeciw bolszewickim i żydowskim przeciwnikom, przy czym poleceÅ„ wydanych ze strony niemieckiej nie daÅ‚oby siÄ™ rozpoznać”. Już w zasadzie te dwa cytaty z oficjalnych nazistowskich dokumentów wystarczyÅ‚by za wyjaÅ›nienie fenomenu mordów na Å»ydach na zapleczu frontu wschodniego.
ChodziÅ‚o tylko o zaakcentowanie w atlasie "Wysiedlenia, wypÄ™dzenia i ucieczki" metod „uruchamiania” pogromów ludnoÅ›ci żydowskiej, które miaÅ‚y sprawiać wrażenie, „że to ludność miejscowa sama z siebie podjęła pierwsze kroki w naturalnej reakcji przeciw trwajÄ…cemu przez dziesiÄ™ciolecia uciskowi ze strony Å»ydów oraz terrorowi komunistycznemu z minionego okresu”. Należy podkreÅ›lić, że podobne zalecenia znalazÅ‚y siÄ™ w rozkazie szefa RSHA, Heydricha, z 1 lipca 1941 r., który potwierdzaÅ‚, że należy wykorzystać antysowieckie nastroje Polaków do prowokowania antyżydowskich pogromów.
Niestety dr Å»bikowski nie wspomina nic o dziaÅ‚aniu na BiaÅ‚ostocczyźnie niemieckich batalionów policyjnych 309., 316., 322. oraz Einsatzkommando der Sipo und SD, które odpowiadajÄ… za inspiracjÄ™ pogromów w WÄ…soszu (5 lipca), RadziÅ‚owie (7 lipca) i w Jedwabnem (10 lipca), a także majÄ… zwiÄ…zek z dziaÅ‚alnoÅ›ciÄ… przybyÅ‚ego do BiaÅ‚egostoku w dniu 1 lipca i dowodzonego przez SS-Sturmbannführera Bradfischa, z Einsatzkommando 8 (EK8), wchodzÄ…cego w skÅ‚ad Einsatzgruppe B, dowodzonej przez SS-Gruppenführera Arthura Nebe lub specjalnego Kommando Bialystok (o którym wiemy wciąż bardzo maÅ‚o), na którego czele staÅ‚ SS-Hauptsturmführer Wolfgang Birkner z warszawskiego Gestapo.
PozostaÅ‚e niewielkie nieÅ›cisÅ‚oÅ›ci dotyczÄ… ogóÅ‚u UkraiÅ„ców zgÅ‚aszajÄ…cych siÄ™ do sÅ‚użby w 14 Div.-Gren, der SS. Ich liczba wyniosÅ‚a łącznie 88000. Dane podane w atlasie odnoszÄ… siÄ™ zarówno do wspomnianej jednostki, jak i puÅ‚ków policji oraz Luftwaffenhelfern. ZaÅ› wartÄ… odnotowania ciekawostkÄ… powinien być fakt narodzin obecnego prezydenta Niemiec Horsta Köhlera w Skierbieszowie na Zamojszczyźnie (22 lutego 1943 roku), na terenie ówczesnego niemieckiego obszaru osiedleÅ„czego.
W sumie "Wysiedlenia, wypÄ™dzenia i ucieczki" sÄ… pracÄ… godnÄ… polecenia zarówno dla specjalistów, jak i amatorów. WypeÅ‚nia ona lukÄ™ w tematyce migracji ludnoÅ›ci w okresie II wojny Å›wiatowej oraz powojennych zmian ludnoÅ›ciowych. Książka zdecydowanie powinna znaleźć siÄ™ w każdej placówce edukacyjnej w Polsce jako pożądana pomoc naukowa.
Hubert Kuberski
dodano: 2008-06-07