Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956

Redakcja: Agnieszka Jaczyńska, Sławomir Poleszak,

Wydany przez Instytut Pamięci Narodowej „Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956” to pozycja wyjątkowa. Nie dość, że jest to pierwsza książka koncentrująca się na rozmiarach powstania narodowego z lat 1944-1947 oraz polskiego ruchu oporu przeciwko komunistycznemu okupantowi, to w dodatku uświadamiająca obywateli wolnej Polski w zakresie wymienionych faktów. O antykomunistycznym podziemiu pisano dotychczas niewiele (wspomnijmy chociażby dwie pozycje o tym samym tytule – „Żołnierze wyklęci” autorstwa Jerzego Ślaskiego oraz album wydany przez Oficynę Wydawniczą Volumen we współpracy z Ligą Republikańską).

Opis:

Nowatorska formuła „Atlasu” przeciwstawia się wciąż żywym kłamstwom rozpowszechnianym przez komunistyczną propagandę. PRL wpajał obywatelom tezę o wojnie domowej, bratobójczych walkach, do których podżegała grupa określana mianem „zaplutych karłów reakcji”, a najczęściej „band”. Propaganda zaznaczała, że dochodziło do masowego poparcia władzy komunistów przez Polaków. Coraz więcej osób zaczyna sobie zdawać sprawę z trwającego w latach 1944–1947 powstania antykomunistycznego, które wpisało się w panteon narodowowyzwoleńczych zrywów XIX i XX wieku.

„Atlas” podkreśla, że walkami z polskimi patriotami kierowali Sowieci, a większość wojsk pacyfikujących powstanie antykomunistyczne stanowiły początkowo oddziały Armii Czerwonej oraz NKWD i SMIERSZ, zaś po 1946 roku KGB. Dopiero po 1947 roku do walki z polską partyzantką wchodziły coraz częściej oddziały „ludowego” Wojska Polskiego. Powojenna Polska stawała się modelowym przykładem kolonii zarządzanej z Moskwy. Większość tzw. polskich żołnierzy w „ludowym” Wojsku Polskim i Korpusie Bezpieczeństwa Wewnętrznego służyło pod przymusem i dowództwem sowieckich komandirów w polskich mundurach na podobnych zasadach jak sipajowie w brytyjskich oddziałach kolonialnych.

Zbiorowa praca pod red. dra Wnuka przypomina, że żołnierze powojennej konspiracji niepodległościowej nie byli „bandytami”, ale patriotami walczącymi o niepodległość Rzeczpospolitej Polskiej. Niejednokrotnie płacili za to głową lub pohańbieniem. Chcąc być ludźmi wolnymi, wybierali walkę z przeważającymi siłami polskiej i sowieckiej bezpieki. Zaś dwie amnestie z 1945 i 1947 roku okazały się pułapkami komunistów. Dzięki temu wybiegowi patrioci trafiali wprost do więzień, obozów koncentracyjnych, a nawet czekała na nich śmierć w ubeckich kazamatach. Autorzy „Atlasu” w opasłym tomie uświadamiają czytelnikom skalę oporu. W działaniach podziemia niepodległościowego zaangażowało się ponad 200.000 osób, z których kilkanaście tysięcy straciło życie (podczas gdy w Powstaniu Styczniowym walczyło najwyżej 100.000 Polaków).

„Atlas” przybliża dzieje zarówno wielkich, ogólnopolskich organizacji – Armii Krajowej i powstałego na jej bazie Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość – jak i Narodowego Zjednoczenia Wojskowego oraz dziesiątek lokalnych struktur antykomunistycznych. Poza historią zbiorowości autorzy przypominają o konkretnych ludziach. Wymieniają ich nazwiska i pseudonimy, pokazują twarze i przedstawiają tragiczne losy patriotów, skonfrontowanych z machiną komunistycznych represji. Monumentalne opracowanie opisało także słabo znaną konspirację młodzieżową, która obejmowała ponad 11.000 (sic!) grup w całym kraju. Ostrze represji władzy „ludowej” wcale nie było łagodniejsze wobec nieletnich. Skazywano i zsyłano ich do obozów dla młodocianych więźniów politycznych.

Cezurą chronologiczną „Atlasu” stały się dwie graniczne daty antykomunistycznego podziemia polskiego. Pierwsza to styczeń 1944 r., gdy Armia Czerwona rozpoczęła wkraczanie na ziemie II RP, zaś za drugą datę wybrano grudzień 1956 r., czyli ostatnią amnestię dla żołnierzy wolnej Polski, co było związane z październikową „odwilżą”. Jednak sami autorzy podkreślają, że te ramy są jedynie symboliczne. Jeszcze w pierwszej połowie lat 60. przed komunistami ukrywali się (bo o walce nie mogło być już raczej mowy) ostatni żołnierze podziemia niepodległościowego. Jednym z nich był Józef Franczak ps. „Lalek” – członek AK, a potem walczący w szeregach Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość, zadenuncjowany i zamordowany podczas obławy w 1963 roku.

„Atlas” jest pozycją przełomową, ale – jak okazuje się przy szczegółowej lekturze – nie pozbawioną błędów. Sporym utrudnieniem okazuje się alfabetyczne (w miejsce chronologicznego) wymienianie miejsc potyczek z okupantami sowieckimi i polskimi w każdym z omawianych okresów. Monumentalnej pozycji brak jednolitej redakcji, czego dowodem są te same postaci pojawiające się w różnych miejscach z różnymi pseudonimami (często jeszcze z okresu wojennego). Chaos panuje też w kwestii stopni wojskowych – raz podawane są przedwojenne ze służby w WP, innym razem te uzyskane już w wyniku awansów organizacyjnych (choć nie zawsze adekwatnie do omawianego okresu). Często powstańcy figurują bez stopni wojskowych, co wydaje się błędne przy omawianiu organizacji militarnych.

Oto kilka przykładów: na str. 10 występuje mjr Stanisław Nakoniecznikoff-Klukowski (powinno być: mjr/płk Nakoniecznikow); na str. 14 pojawia się Okręg XXIII Warszawa (vide str. 232 – XXIII Grupa Operacyjna lub Okręg XXIII, ale nie Warszawa, podobnie jak Okręg XVI Warszawa, który nie miał takiej nazwy!); na str. 16 prezesem Zarządu Okręgu Stronnictwa Narodowego Białystok był Czesław Pilarz (nie: Pilan); na str. 70 ppłk Mariana Świtalskiego „Juhasa” zmieniono na Marię; na str. 76 – brak NN „Zielińskiego” – ostatniego komendanta Okręgu XIII NSZ (Białystok); na str. 116 mjr (powinno być ppłk) Bronisław Banasik, zaś pozostali wymienieni bez stopni, tam też widnieje Wacław Święcicki zamiast: Świeciński oraz błędne uznanie, że Komendą Okręgu Lublin NSZ-NZW dowodził mjr Karol Sęk; na s. 201 w rozdziale o woj. olsztyńskim jest zamieszczone foto Mieczysława Dziemieszkiewicza "Roja" z północnego Mazowsza; na s. 426 widnieje fotografia rozkazu Komendy Powiatowej Cieszyn NOW (NZW), ale nigdzie w tekście "Atlasu" nie ma słowa, że tam były takie struktury; czy chociażby na s. 428 napisano błędnie o Lechu Nejmanie, a powinno być Neyman.

Widoczny jest brak dokładnego opisu zdjęć oddziałów partyzanckich (w olbrzymiej większości są to osoby rozszyfrowane przez UB, a także znane z imienia i nazwiska lub przynajmniej z pseudonimu). Dodatkowo doszło do umieszczania przypadkowych zdjęć w wielu miejscach (często tych samych) z lakonicznymi opisami struktur konspiracyjnych i ich działań. Jednak, pomimo wspomnianych niedociągnięć redakcyjnych i merytorycznych, „Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956” przywraca cześć i honor Polaków walczących z komunistycznym zniewoleniem. Prawie 20 lat wolnej Polski wymagało przeciwstawienia się czarnej propagandzie peerelu. Po raz pierwszy niepodległościowe podziemie w latach 1944–1956 wiąże się z bezpośrednią kontynuacją organizacyjną i ideową niepodległościowej konspiracji antyniemieckiej okresu II wojny światowej – Armii Krajowej i Polskiego Państwa Podziemnego. Głównym celem żołnierzy powojennej konspiracji niepodległościowej było odzyskanie przez Polskę wolności. „Atlas” o tym przypomina, choć w drugim przejrzanym i poprawionym wydaniu redakcja powinna wyeliminować zarówno wspomniane, jak i te niezauważone błędy.

Hubert Kuberski

dodano: 2008-12-19