Bezludna wyspa, nora, grób. Wojenne kryjówki Żydów w okupowanej Polsce

Marta Cobel-Tokarska

wydawnictwo: IPN Warszawa

Mimo niewielkich rozmiarów praca autorstwa Marty Cobel-Tokarskiej wyrasta na kompendium wiedzy o nie omówionym dotychczas epizodzie Zagłady – mimo jego nieustannego przewijania się w relacjach do tej pory nie było monografii na temat miejsc okupacyjnej wegetacji. Sama autorka zdradza, że Bezludna wyspa, nora, grób. Wojenne kryjówki Żydów w okupowanej Polsce to praca opierająca się na metodologii jakościowej analizy materiału źródłowego z wykorzystaniem psychologii środowiskowej, socjologii przestrzeni i życia codziennego, a nawet interpretacji antropologicznej. Tym dziedzinom został podporządkowany podział książki na cztery rozdziały: Próba typologii kryjówek, Kryjówka jako przestrzeń. Perspektywa społecznego i indywidualnego doświadczenia, Znaczenia w przestrzeni kryjówki oraz Kryjówka i dom.

Opis:

Autorka wykorzystała zasób archiwalny ŻIH, Instytutu Jad Wa Szem oraz liczną literaturę przedmiotu poświęconą Zagładzie – przy nacisku na wspomnienia i relacje Ocalałych oraz najnowsze ujęcia tego tematu. Opisana rzeczywistość polegała na relacjonowaniu ukrytej rzeczywistości po aryjskiej stronie. Marta Cobel-Tokarska wykorzystała rekonstrukcyjną analizę krzyżową, po pozwoliło jej na zgłębienie zjawiska i zachowań z przeszłości na podstawie skonfrontowania prawie 50 relacji źródłowych. Obok tego autorka sięgnęła po raport Katzmanna Rozwiązanie kwestii żydowskiej w Dystrykcie Galicja.

W kontekście ostatniego dzieła można nie zgodzić się ze zdaniem autorki, gdy udowadnia, że dzięki autorom świadectw mamy jedyną możliwość dotknięcia rzeczywistości, którą pragniemy opisać. Wydaje się, że ikonografia książki, opierająca się esesowskich zbiorach, wiele bez nich straciłaby. Mimo wszystko wykorzystanie źródeł pozostawionych przez stronę niemiecką (Gestapo, SD, miejska Schutzpolizei i wiejska Gendermerie) oraz dokumentów policji granatowej mogłoby pozwolić osiągnięcie pełniejszego spektrum obserwacji opisywanego zjawiska. Podobnie nie zostały wykorzystane archiwalia Polskiego Państwa Podziemnego czy kościoła katolickiego,  które przecież niosły (nieiwielką co prawda) pomoc po aryjskiej stronie. Ważnym zagadnieniem była też sama budowa schronień dla Żydów, co w okresie okupacyjnych braków stanowiło wyzwanie (choćby zdobycie drewna bez zwracania uwagi) dla strony aryjskiej, jak i żydowskiej.

Praca Marty Cobel-Tokarskiej stanowi pionierską próbę zdefiniowania pojęcia przestrzeni żydowskiej kryjówki, która dotychczas wymykała się naukowej systematyzacji. Analizy oraz interpretacje autorki ujawniły ogromny obszar wymagający naukowego zagospodarowania – jej opracowanie jest pierwszą próbą utrwalenia tego ułamka historii Zagłady.

Hubert Kuberski

dodano: 2013-01-12